گزارش کارگاه آموزشی «ارزشمندی گیاهان کوهستان» با سخنرانی دکتر مجید اسکندری، پژوهشگر و گیاه‌شناس
در آخرین روز تابستان 1404، سالن اجتماعات باشگاه کوهنوردی تهران میزبان کارگاهی تخصصی با عنوان «ارزشمندی گیاهان کوهستان» بود. در این نشست، دکتر مجید اسکندری، پژوهشگر و نویسنده برجسته حوزه گیاه‌شناسی، درباره جایگاه گیاهان ایران، تهدیدهای زیستی و نقش کوهنوردان در حفاظت از طبیعت سخن گفت.
دکتر اسکندری، متولد 1351، از پژوهشگران باسابقه سازمان تحقیقات کشاورزی و نویسنده کتاب‌هایی چون «طبیعت‌گردی با گیاهان دارویی» و «راهنمای میدانی آبشارهای ایران» است. او بیش از سه دهه در زمینه شناسایی، مستندسازی و حفاظت از گونه‌های گیاهی ایران فعالیت کرده و آثارش در معرفی طبیعت و میراث گیاهی کشور نقش چشمگیری داشته است.
در ابتدای این کارگاه آموزشی، پس از خوش‌آمدگویی مجری مراسم، دکتر اسکندری با جمله‌ای صمیمی ارائه مطالب خود را آغاز کرد:
«عرض سلام و ادب و احترام خدمت دوستان عزیزی که حضور دارند و همین‌طور مدیریت محترم باشگاه که این فرصت را به ما دادند که دور هم جمع بشویم. این‌جور جمع‌ها جدا از بحث علمی، بزرگ‌ترین دستاوردشان این است که افراد هم‌سلیقه و هم‌عقیده می‌توانند یکدیگر را ببینند و دوست‌های جدیدی پیدا کنند.»
او سپس افزود که هدف این نشست‌ها، ایجاد انگیزه و شبکه‌ای از علاقه‌مندان به طبیعت است:
«سمینارهایی که برگزار می‌شود بیشتر برای این است که شما بتوانید هم‌فکرهایی مثل خودتان را پیدا کنید. امروز هم می‌خواهیم در مورد دنیای شگفت‌انگیز گیاهان با هم جلو برویم.»
از تجربه شخصی تا نخستین کتاب
دکتر اسکندری با اشاره به 35 سال فعالیت خود در حوزه گیاه‌شناسی گفت:
«من حدود 35 سال است که در زمینه گیاهان کار می‌کنم. اوایل کارم اعتماد به نفس کمی داشتم. یک برنامه کاری به من محول شده بود در مورد گیاهی به نام پرسیاوشان... حدود هشت سال برای پیدا کردن این گیاه سفر می‌کردم. عکس می‌گرفتم، یادداشت می‌کردم و بعد از مدتی دیدم دویست سیصد تا عکس دارم.»
او ادامه داد:
«همان عکس‌ها و یادداشت‌ها شد پایه کتاب آبشارهای ایران. کتابی که سال 1378 چاپ شد، همان سال به چاپ چهارم رسید. تخصصی نداشتم، فقط عکس گرفته بودم؛ ولی شد کتابی که جایزه هم گرفت.»
دکتر اسکندری تأکید کرد که هر کوهنورد و طبیعت‌گرد می‌تواند از تجربه‌های خود اثری ماندگار بسازد:
«می‌خواهم بگویم هر کدام از شما که وقت می‌گذارید و سفر می‌روید، حتماً چیزی از خودتان به‌جا بگذارید. یادداشت، عکس، خاطره... همین‌ها بعدها ارزشمند می‌شوند.»
تنوع گیاهان ایران و گونه‌های انحصاری
در ادامه، او به آمارهای علمی اشاره کرد و گفت:
«در ایران حدود 8000 گونه گیاهی داریم. از هر چهار گیاه، یکی فقط در ایران یافت می‌شود. حدود 2760 گونه انحصاری داریم. کشورهایی مثل انگلستان و آلمان زیر صد گونه انحصاری دارند، ولی ایران نزدیک به سه‌هزار گونه.»
او افزود:
«از بین این گیاهان، بسیاری در زندگی ما نقش دارند؛ به عنوان غذا، منبع اکسیژن، لباس، مواد سوختی، و گیاهان دارویی. ولی متأسفانه در برنامه‌های طبیعت‌گردی، گیاهان مظلوم‌ترین بخش‌اند؛ کنارشان رد می‌شویم بدون توجه.»
هشدار درباره انقراض و بی‌توجهی
دکتر اسکندری در بخش دیگری از سخنانش گفت:
«طبق گزارش‌های جهانی، تا سال 2050 ممکن است نصف گونه‌های گیاهی ایران را از دست بدهیم. من با قدرت می‌گویم سالانه بیش از 200 گونه گیاهی در طبیعت ایران منقرض می‌شود.»
او یکی از دلایل را ناآگاهی عمومی دانست:
«افراد بومی و مسافران نمی‌دانند روی چه گنجی پا می‌گذارند. مثلاً گیاهی در کوه لنگرود هست که بیشترین تعداد کروموزوم را در بین همه موجودات دنیا دارد. همان‌جا دارد نابود می‌شود و مردم محل نمی‌دانند چه ارزشمند است.»
روایت‌هایی از گیاهان کهن و بازمانده
در بخش دیگری از کارگاه، دکتر اسکندری با شور خاصی درباره گیاهان بازمانده از عصر یخبندان سخن گفت:
«در دوره یخبندان، نصف نیم‌کره شمالی زیر برف رفت و فقط نوار باریک هیرکانی در شمال ایران باقی ماند. گیاهانی مثل انجیلی، شمشاد ایرانی، و بلند‌بلوط بازمانده همان دوران هستند. هیچ جای دیگر دنیا این گونه‌ها را نداریم.»
او ادامه داد:
«متأسفانه شمشاد ایرانی در حال نابودی است. طبق آخرین آمار، بیش از پنج میلیون درخت شمشاد در شمال کشور از بین رفته‌اند. علت اصلی بیماری است، نه انسان.»
از جشن‌های گیاهی تا دانش بومی
دکتر اسکندری بخشی از سخنان خود را به نقش فرهنگی گیاهان اختصاص داد و گفت:
«ما در ایران جشن‌های گیاهی زیادی داریم؛ مثل جشن گل محمدی در کاشان، جشن زغال‌اخته و جشن نرگس در بهبهان. این‌ها جزو آیین‌های اصیل ما هستند و هرکدام قصه و کاربردی دارند.»
او درباره «دانش گیاه‌مردم‌شناسی» توضیح داد:
«اتنوبوتانی یعنی شناخت استفاده‌های محلی از گیاهان. مثلاً پیرزنی که برای زخم دست از شیره گیاهی استفاده می‌کند. همین تجربه‌های محلی می‌تواند پایه مقاله‌های علمی شود. خودِ رساله دکترای من روی همین موضوع بود و از ژورنال بین‌المللی پذیرش گرفت.»
دعوت به مشارکت کوهنوردان
او خطاب به حاضران گفت:
«شما که کوهنوردید، بیشترین تماس را با گیاهان دارید. در مسیرهایتان عکس بگیرید، نام گیاه را بنویسید، دفترچه درست کنید. از همین‌ها می‌شود راهنمای گیاه‌شناسی منطقه تهیه کرد. کتاب‌های من هم از همین دفترچه‌ها شروع شدند.»
در پایان سخنرانی افزود:
«ما در مورد گیاهانمان خیلی کم می‌دانیم. فقط نام‌ها را شنیده‌ایم، اما نمی‌دانیم هر کدام چه نقشی دارند. هر کدام از شما می‌توانید با دقت، با عشق و با یادداشت‌برداری، بخشی از این دانش را حفظ کنید.»
جمع‌بندی
کارگاه «ارزشمندی گیاهان کوهستان» با گفت‌وگوی شرکت‌کنندگان و پرسش‌های مرتبط به پایان رسید. سخنان دکتر اسکندری یادآور شد که شناخت و حفاظت از گیاهان ایران تنها کار پژوهشگران نیست، بلکه رسالتی است برای همه‌ی طبیعت‌دوستان و کوهنوردانی که هر هفته قدم بر دامنه‌های این سرزمین می‌گذارند.
در ادامه گزارش تصویری این کارگاه آموزشی را مشاهده می‌کنید:
